TÜRKMEN KÜLALÇYLYGY

Türkmenistan gazeti,
2021-07-13

TÜRKMEN KÜLALÇYLYGY

Türkmen halkynyň taryhy we medeni mirasynyň kökleri taryhyň çuňlugyna siňip gidýär. Aziýanyň merkezinde, kerwen ýollarynyň çatrygynda ýerleşen bu gadymy topragyň özboluşly medeniýeti diňe bir saklanyp galmak bilen hem çäklenmän, ol özara medenigatnaşykiar, täsirlenmeler arkaly baýlaşdy we medeni taýdan ýakynlaşmalaryň barşynda düýpii ähmiýete eýe boldy.

Türkmenistan geçmiş taryhymyza şaýatlyk edýän gadymy ýadygärliklere baý ýurtdur. Ýurdumyzyň Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda ýerleşýän uly şäherleriniň biri hem Şähryslamdyr. Orta asyrlarda Täk Ýazyr ady bilen belli bolan şäheriň biziň günlerimize gelip ýeten durky Türkmenistanyň Ahal welaýatynyň Bäherden etrabynyň merkezinden 20 km demirgazykdaky düzlükde ýerleşýär.

Hormatly Prezidentimiz «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda: «Şähryslamda alnyp barlan arheologik barlaglar ýazyrlaryň diňe bir çarwa halklaryň medeniýetiniň däl, eýsem, şäher medeniýetiniň ösüşinde hem saldamly goşantlarynyň bolandygyny ykrar edýär» diýip ýazýar.

Şähryslamda düýpli gazuw-barlag işleri geçen asyryň 60-70-nji ýyllarynda taryh ylymlarynyň doktory, akademik Ýegen Atagarryýewiň ýolbaşçylygynda alnyp baryldy. Barlagyň netijeleri makalalarda, monografiýalarda beýan edildi. 2017-nji ýyldan bäri bolsa Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh we arheologiýa institutynyň bölüm müdiri, taryh ylymlarynyň kandidaty Allaguly Berdiýewiň ýolbaşçylygynda giňişleýin gazuwbarlag işleri geçirilip öwrenilýär.

Bu taryhy ýadygärligiň mäkäm gala diwarlary, goranyş diňleriniň köplügi şäher ilatynyň öz mekanynyň ykjam goragyna uly ähmiýet berendigini äşgär edýär. Şäheriň esasy bölegini tutýan ýaşaýyş jaýlary bir-birine ýakyn ýerleşip, şäheriň daşky diwaryna sepleşipdir. Şähryslamdan ýüze çykarylan keramika we kerpiç bişirilen ýörite peçler, demir we mis eredilen küreler, humdanlar, ýaşaýyş toplumlary, binalar bu şäheriň Beýik Ýüpek ýolunyň iri söwda-senetçilik hem-de medeni merkezleriniň biri bolandygyna şaýatlyk edýär.

Orta asyrlarda senetçiligiň ösmegi bilen ilatyň ykdysadyýetiniň we medeniýetiniň ösmeginde uly orna eýe bolan metal işlemek, çüýşe önümlerini ýasamak, aýratyn hem, külalçylyk önümçiligi ýokary, sungat derejesine ýetirilipdir. Hemme ýadygärliklerde bolşy ýaly, Şähryslamda hem geçirilen gazuw işleriniň netijesinde ýüze çykarylan tapyndylaryň esasy bölegi keramika önümleridir. Taryhy golýazmalar bilen bir hatarda keramika önümleri, hatda olaryň bölekleri hem geçmişiň hadysalaryny dikeltmäge ýardam berýär.

Günorta Türkmenistanyň keramika önümçiliginiň gadymdan gelýän nusgalary bar. Keramika önümleriniň ýadygärligiň senesini takyklamakda hem ähmiýeti uludyr. Türkmenistanyň çäklerinde ilkinji nagyşlar keramikanyň ýüzünde peýda bolýar. Keramikany nagyşlamak — bu adamzadyň çeperçilik taýdan beýik açyşlarynyň biridir, ony zerurlygy bilen köp halklar ulanypdyrlar. Türkmen nagyşlarynyň başlangyjy neolit ýa-da Jeýtun medeniýeti zamanyna, kämilleşen döwri bolsa daş-mis — eneolit, Änew medeniýeti zamanyna degişlidir. Bu däpleriň dowamatynda gadymy küýzegärçilik önümleriniň bezegi bolan «tegbent», «üzülmez», «gyýak», «dogajyk», «siňirme», «islimi», «goçak» ýaly milli nagyşlar häzir has kämilieşip, giňden ulanylýar.

Şähryslamyň günbatar eteginde senetçilik we hünärmentçilik toplumlary bolup, ol ýerde küýzegärleriň ussahanalarynyň bolandygy aýan edildi. Ussahanalaryň her birinde külalçylyk önümlerini ýasamak üçin niýetlenen 1-2 sany otag we 3—4 sany küre bolupdyr. Toýundan ýasalan gaplary bişirilýän peçler gönüburç we tegelek görnüşli bolupdyr. Şähryslamyň günbatarynda peçleriň 34-siniň bolandygy anyklandy. Olaryň 7-si tegelek, galany gönüburçludyr. Alymlaryň çaklamalaryna görä, gönüburç peçlerde syrçasyz, tegeleklerinde bolsa syrçaly gaplar bişirilipdir.

Peçlerde we olaryň töwereginde külalçylyk önümlerini bişirmek üçin ulanylan, toýundan ýasalyp, bişirilen kömekçi esbaplar hem ýüze çykarylýar. Olardan «sipaýa» diýlip atlandyrylan, üç aýaklyja esbap syrçaly gaplaryň bir-birine degip zaýalanmazlygy üçin, olaryň arasynda goýlup bişirilýär. Şeýle usulda bişirilen gaplaryň içiniň üç ýerinde syrçanyň gopan ýeri, sipaýanyň yzy galýan pursatlary hem köp duş gelýär. Ondan başga-da ujy ýiti, dürli möçberde oklaw görnüşinde ýasalan esbap golçalar we küýzeler bişirilende, düňderip goýmak üçin ulanylypdyr, şeýle edilende, gaplaryň içine howur oňat ýaýrap, endigan bişmegine ýardam edipdir.

Şähryslamda syrçasyz we syrçaly keramiki önümler köp mukdarda ýüze çykaryldy. Syrçalanmadyk keramika — hum, küýze, okara, tabak we başga dürli görnüşli gaplardan ybarat. Syrçalanan gaplar naharhana gaplary we bezeg esbaby görnüşinde ulanylypdyr.

Mälim bolşy ýaly, Türkmenistanyň çäklerinde syrçanyň oýlanyp tapylmagy VIII asyra degişli hasaplanýar, emma giňden ýaýrap başlan döwri IX asyrdyr. Ilki aşgarly, soň düzüminde gurşun garyndyly we dürli himikijisimler goşulyp, has kämilleşip, dürli reňkli syrça oýlanyp tapylypdyr. Ol XI-XII asyrlarda özüniň ýokary derejesine ýetipdir. Syrçaly keramika diňe bir öz döwrüniň ilatynyň ýaşaýyş derejesiniň ýokary bolandygyny aňlatman, eýsem, syrçaly gaplardaky bezegleri we nagyşlary synlap, olaryň diňe bir ökde küýzegär bolman, ussat nakgaş derejesinde bolandyklaryna göz ýetirýärsiň. Munuň şeýledigine Türkmenistanyň çäklerinde soňky ýyllarda geçirilýän arheologik ylmy-barlaglaryň netijesinde we bezegini beýleki ýadygärliklerdäki gaplar bilen deňeşdirmek seljermesi hem alnyp barylýar.

Dürli reňkli palçyklardan ýasalan gaplar syrçalanmazdan öň olaryň syrçalanjak ýerine «angob» diýlip atlandyrylýan ergin çalynýar. Ol ergin hem toprakdan ýasalýar, ýöne gap ýasalan toprakdan has açyk reňkli we oňat eýlenen, suwuk bulamak görnüşinde bolýar. Ak reňkli topraga kwars çägesini goşup, degirmen daşynda üwäp, keramika oňat ýelmeşmegi üçin ýelimli garyndy goşup, angob ýasapdyrlar. Ergin käseleriň, tabaklaryň, okaralaryň içine we erňeginiň daş ýüzüne çalnypdyr. Küýzeleriň bolsa daşyna we erňeginiň iç ýüzüne çalynýar. Guran gaplara angob ergini çalnandan hem-de ýene guradylandan soň, onuň üsti ýylmanak we suw geçirmezek bolýar. Şeýle hem gaplar syrçalanmazdan öň, açyk reňkli angobuň ýüzünde gara, goňur, gök reňkler bilen nagyşlananda görnükli bolýar.

Orta asyrlaryň keramikasyndaky syrçalar dury-reňksiz, ýaşyl, mawy, gök we goňur reňklidirler. Ýaşyl we we gabyň içindäki azyk önümleriniň zaýalanmaýanlygy bilen tapawutlanýar.

Şähryslamdan ululy-kiçili käselerdir okaralaryň, tabaklaryň iç ýüzi, kähalatlarda daş ýüzi, dürli nagyşlar bilen bezelen we syrçalanan gap bölekleri ýüze çykaryldy. Olarda geometrik, ösümlik, epigrafik, abstrakt nagyşlar, zoomorf ýada haýwanlar, guşlar, balyklar we seýrek ýagdaýda adam şekilleri suratlandyrylypdyr. Gaplaryň bölekleriniň, esasan, iň galyň ýeri bolan düýplerinde bezeglerdir nagyşlar has oňat saklanypdyr.

Şakäsäniň düýbünde bir-biriniň yzyna düşüp, ýöräp barýan iki sany bedew atyň şekili aýratyn ünse mynasypdyr. Olaryň öňde barýanynyň diňe artky aýaklary, guýrugy, yzky atyň bolsa öň aýaklary, boýny we aşak eglip duran kellesi saklanyp galypdyr. Olar goýy-goňur we melewşe-gyzgylt reňklerde çekilipdir.

Şekilleriň düşegi bolsa sarymtyl-ýaşyl reňkli tebigy ösümliklere meňzedilen abstrakt zolaklardan ybarat. Gapdaky şekiller türkmenleriň bu gözel jandarlara bolan ägirt uly söýgüsiniň hem-de hormatynyň aýdyň mysalydyr.

XII-XIII asyrlarda, tutuş Orta Aziýada bolşy ýaly, Türkmenistanyň arheologik ýadygärliklerinde, şol sanda Şähryslamyň syrçaly gaplarynda hem tüweleýiň hereketini ýadyňa salýan kompozisiýalar köp duşýar. Şeýle görnüşli nusgalaryň nagyşlarynyň arasynda balygyň şekili çekilen kompozisiýalar az däl. Açyk gabyň böleginiň düýbünde, ýaşylymtyl mawy reňkli syrçanyň aşagynda gara reňk bilen inedördül çyzylyp, içinde dört sany, bir-biriniň yzyndan ýüzüp barýan balyk şekilleri bar. Olar sagdan çepe, ortadaky tegelegiň töweregi boýunça onuň daşyndan aýlanýan görnüşde hereket edýär. Inedördül çyzyklaryň daşynda gülläp oturan ösümligiň şekili çekilipdir. Merkezde içi nokat bilen doldurylan tegelek şekil suw çüwdürimini ýadyňa salýar. Umuman, 2-nji suratda kompozisiýada gülzarlygyň içinde ýerleşen dörtburç görnüşli, içi çüwdürimli howzuň içinde ýüzüp ýören balyklaryň şekillendirilen bolmagy ähtimaldyr. Şeýle kompozisiýaly ýene bir keramika böleginde sekiz sany äpet balyk merkezde şekillendirilen nokadyň daşyndan sagdan çepe garşy hereket edýän görnüşde, gök reňkde şekillendirilipdir. Keramika mawy reňkde syrçalanyp, dury suwy alamatlandyrýar. Gabyň ýüzünde sipaýanyň yzlary oňat görünýär.

Balyk şekilli gaplary synlap, şähryslamly küýzegärleriň balykly bol suwy arzuwlandyklaryny aňmak bolýar, çünki dagyň çeşmelerinden keramiki turbalar bilen Şähryslama getirilen suwuň gymmatynyň näderejede boljakdygy aýdyňdyr. Oňa Şähryslamda soňky ýyllarda üsti açylan suw ýygnalyp saklanýan ýapyk howuz — sardob hem güwä geçýär. Şeýle-de gazuw-barlag işleriniň netiJesinde Şähryslamda ýaşaýşyň orta asyrlarda ýokary derejede bolandygy aýan edildi. Bu bolsa şäherde açyk howuzlaryň bolup, olarda balyklaryň ýüzen bolmagynyň ähtimaldygyny aýtmaga esas döredýär.

Şähryslamdan tapylan gaplaryň köpüsinde guşlaryň dürli görnüşleriniň şekilleri-de suratlandyrylypdyr. Açyk, sarymtyl-ak reňkde, angoblanyp, reňksiz, dury syrça örtülen gabyň içinde bir-biriniň garşysynda duran iki gotanyň suraty gök reňkde şekillendirilipdir. Syrçasynyň oňat saklanyp galmandygy onuň pes hilli, aşgarly bolanlygyndandyr.

Ýaşyl reňkli syrça bilen örtülen keramikadan taýýarlanan diwar bezeginiň böleginde tawus guşuň aýdyň şekili bar. Onuň tegelek gözleri, uzyn boýny, ýeňsesinde konus görnüşli kekeji we boýnunyň daşyna halkalaýyn aýlanan uzyn guýrugy saklanyp galypdyr. Bu täsin guşuň güberçek görnüşli şekili ussatlyk bilen ýerine ýetirilipdir. Şeýle ajaýyp guşlaryň şekilleri külalçy ussanyň içki dünýäsiniň baýdygyny görkezýär.

Guş şekilleri Orta Aziýa halklarynyň orta asyrlara degişli ýadygärliklerinden ýüze çykarylýan syrçaly keramikanyň köpüsinde saglygyň, bagtyň alamaty hökmündedir.

Şähryslamyň küýzegärleriniň ýasan dürli görnüşli keramiki önümleri diňe bir nagyş bezegleri bilen tapawutlanman, eýsem, ösümlik we haýwanat dünýäsiniň suratlandyrylmagy şol döwrüň şekillendiriş sungatynyň belli bir kämilleşen derejesini aýan edýär. IX-XII asyrlarda keramika önümleri ýokary çeperçilik duýgulary bilen ýerine ýetirilip, ilatyň tebigata bolan söýgüsini, estetiki isleglerini kanagatlandyran bolmagy ähtimaldyr.

Keramika önümleriniň toplanylmagy olary tehnologik, çeperçilik taýdan öwrenmäge mümkinçilik berýär. Netijede, Şähryslamyň külalçylarynyň keramikany ýasamakda, reňk, nagyş, şekil we syrça bilen bezemekde ýokary derejelere ýetendiklerine göz ýetirýäris.

Eger-de ozal toýundan ýasalan keramika öý hojalygy üçin gap hökmünde we bina bezegleri bolup hyzmat eden bolsa, häzirki döwürde olary muzeýleriň, sergi zallarynyň ekspozisiýasynyň,jaýlaryň,jemgyýetçilik binalarynyň çeper bezegleri hökmünde synlamak mümkin.

Şähryslamda geljekde alnyp baryljak arheologik gazuw-barlag işleri Günorta Türkmenistanyň çeperçilik keramikasyny giňden öwrenmeklige we täze maglumatlary toplamaklyga ýardam eder.

Nurgözel BÄŞIMOWA,
Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň
Taryh we arheologiýa inslilulynyň baş ylmy işgäri,
sungaly öwreniş ylymlarynyň kandidaty.